آب پنهان شده در زیر سطح زمین 98% آب شیرین این سیاره را تشکیل می‌دهد. به طور متوسط یک سوم کل آب مصرفی را آب‌های زیرزمینی تامین می‌کنند. مهمترین مورد مصرفی آب‌های زیرزمینی، مصارف آشامیدنی است که نیمی از نیازهای کل جهان را تامین می‌کند. با این حال این منابع بی‌انتها نیستند و بهره‌برداری بیش از حد می‌تواند منجر به مشکلات متعددی شود. این مشکلات می‌تواند موارد مختلفی را تحت تاثیر قرار دهد؛ از تاثیرگذاری بر اکوسیستم‌های ظریف و گونه‌های گیاهی و جانوری حساس گرفته تا نشست زمین و سایر مواردی که می‌توانند مشکل‌زا و خطرناک باشند.

کشور ایران که در یکی از نقاط خشک کره زمین واقع شده است نیز بخشی از مصارف آب خود را از طریق آب‌های زیرزمینی تامین می‌کند؛ و برای اینکه در آینده در تامین منابع آبی خود به مشکل برنخورد نیازمند مدیریت بهینه این منابع ارزشمند می‌باشد. با این حال بر اساس مطالعات بین‌المللی در سال 2013، ایران در مدیریت اکوسیستم‌های آبی شامل تالاب‌ها، سواحل، رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی در بین 132 کشور، در رتبه 130 قرار گرفته است.

در هنگام بروز چنین مشکلات و بحران‌هایی همواره از اصطلاح “مدیریت درست” استفاده می‌شود؛ نظرات خسته‌کننده و کلیشه‌ای از عبارات مبهم مدیریتی با کلیدواژه‌های کارایی، بهره‌وری، بهینگی، مدیریت با چشم‌انداز آینده و سایر موارد اینچنینی که صبر مخاطب را لبریز می‌کند. مشاهده وضعیت بحرانی در منابع آبی کشور حتی در نوار شمالی ایران به عنوان یکی از مناطق پر آب ایران و شنیدن اظهار نظرات مبهم تنها نشان‌دهنده‌ی ضعف عمیق در درک هنر مدیریت است.

مدیریت چیست؟ مدیریت فرایند نظارت بر هر چیزی است. برای اینکه امکان نظارت بر هر چیزی مهیا باشد، باید اطلاعات کافی از آن وجود داشته باشد. در موضوع مدیریت منابع آبی و به خصوص منابع آب‌های زیرزمینی، نبود داده و اطلاعات یعنی مرگ فرایندهای نظارتی. در همه کشورها، توسعه مدیریت منسجم منابع آب برای تضمین توسعه اقتصادی-اجتماعی پایدار نیازی اساسی است. تجربه نشان می‌دهد که مدیریت کارآمد منابع آب در سطوح محلی، ملّی و فرامرزی، بدون دسترسی و مدیریت کارآمد داده‌ها و اطلاعات امکان‌پذیر نیست.

با این حال در اکثر کشورها فرایندهای جمع‌آوری داده‌ها محدود است، به خصوص در زمینه منابع آبی. معمولا مجموعه داده‌های موجود به صورت پراکنده و جدا از یکدیگر، ناقص و ناهمگن هستند. به همین دلیل سازمان‌ها در دسترسی به داده‌ها، پردازش و استفاده بهینه با مشکلاتی مواجه هستند؛ و چگونگی تولید و سازماندهی مجموعه داده‌های جدید و ارتقای آن‌ها به منظور تولید اطلاعات و خدمات مفید برای اهداف تصمیم‌گیری و اطلاع‌رسانی به شرکا و عموم از سوالات اساسی است که نیاز به پاسخ‌دهی به آن‌ها احساس می‌شود. در کنار این موضوع برای سازمان‌ها مهم است که وضعیت کنونی مجموعه داده‌های موجود مشخص شود و چگونگی ایجاد دسترسی انعطاف‌پذیر و کارآمد به این داده‌ها به منظور جلوگیری از زوال آن‌ها مورد توجه واقع شود. از دیگر موضوعات مدنظر، مشخص شدن بهترین روش برای مدیریت منابع متعدد تولید داده‌ها و نحوه‌ی اشتراک‌گذاری قانون‌مند و سازماندهی شده بین شرکا و عموم می‌باشد.

زمانی که در خصوص وضع بد یک موردی در ایران سخن گفته می‌شود و بعد از آن بیان می‌شود که در خیلی از نقاط مختلف دنیا همین وضع وجود دارد، واکنش مخاطبین بحث، آهی از سر تکرار مکررات می‌باشد. اما تفاوت اصلی وضع خوب و بد کشورها بر سر وجود یا عدم وجود مشکل مشترک نیست. شاید به درستی در پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا نیز مشکلاتی مشابه مسائل ایران وجود داشته باشد؛ تفاوت اصلی بر سر نوع برخورد با مشکلات است. چالش‌ها یکسان هستند اما نحوه حل این چالش‌ها است که تفاوت را رقم می‌زند.
کشور اکوادور نمونه‌ای است که شرایط مشابهی با کشور ایران در خصوص وضعیت داده‌ها در حوزه منابع آبی دارد. در این کشور داده‌های کمی و کیفی متعددی در مورد منابع و مصارف آب موجود است. با این حال، این داده‌ها به صورت پراکنده و ناهمگن هستند؛ و میزان کمی از این داده‌ها به شکل استاندارد شده در دسترس قرار گرفته‌اند که توسط نهادهای مختلف در سطوح ملی/غیرمتمرکز و توسط خود مصرف‌کنندگان آب ارائه می شود. کشور اکوادور پلتفرم “SI/GIRH” را با هدف تسهیل دسترسی به داده‌ها و اطلاعات برای تشویق مشارکت، برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه منابع آب ایجاد کرد که می‌تواند توسط همه ذینفعان مورد استفاده قرار گیرد. این برنامه که با پشتیبانی فنی IOWater (شرکتی بین‌المللی فعال در حوزه‌های مدیریت منابع آبی، تنوع زیستی و تغییرات آب و هوایی) توسعه یافته است، هدف خود را دسترسی آسان به داده‌ها با رعایت روش‌های ساده، پویا، انعطاف‌پذیر و اقتصادی مشخص کرده است؛ هدفی به ظاهر کوتاه و ابتدایی اما بسیار ارزشمند و حیاتی که سنگ بنای تمام قدم‌های بعدی خواهد بود.

علم آب‌های زیرزمینی در حال تولید مقادیر فزاینده‌ای از داده‌ها از آزمایش‌های علمی، سنسورها، برنامه‌های نظارتی، سنجش از راه دور و حتی رسانه‌های اجتماعی است. امروزه نیز توجه فزاینده‌ای به استفاده از این حجم عظیم داده برای کشف دانش جدید در آب‌های زیرزمینی معطوف شده است. از جمله کاربرد کلان‌داده و تحلیل آن می‌توان به بهبود درک مدیران از شرایط پایداری آب‌های زیرزمینی اشاره کرد. در این خصوص انتخاب داده‌ها و تکنیک‌های تحلیلی مناسب برای دستیابی به نتایج و ارزیابی کیفیت داده‌ها موضوعی حیاتی است. مدیریت صحیح داده‌ها و فرایندهای تحلیلی ابزاری ارزشمند و پر اهمیت است که عدم قطعیت موجود در فرایند نظارت و تصمیم‌گیری را برای مدیران کاهش می‌دهد. تکنیک‌ها و روش‌های خاص کلان‌داده ( به عنوان مثال، جمع‌آوری داده، ذخیره‌سازی، داده‌کاوی، الگوریتم‌های یادگیری ماشینی) می‌توانند برای اجرای چارچوب کلی و تبدیل داده‌ها به اطلاعات قابل استفاده به کار گرفته شوند. با این حال، مواردی مانند فقدان زیرساخت محاسباتی (به عنوان مثال، ذخیره‌سازی داده‌ها یا سرعت شبکه) و موانع سازمانی مانع از پیشرفت تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌شوند. در چنین شرایطی تمرکز بر راه‌حل‌ها به منظور فائق آمدن بر این چالش‌ها و تجزیه و تحلیل داده‌ها در راستای توسعه علوم مبتنی بر داده در آب‌های زیرزمینی می‌تواند به خوبی تفاوت ایران را با سایر کشورها رقم بزند.

منابع

Bonacci, O. (2018). The Handbook on Water Information Systems: Administration, Processing and Exploitation of Water-related Data.